Paşeroj

»Paşeroj« yan »pêşeroj«

Di van salên dawiyê de, di kurmanciyê de peyva »pêşeroj« ji bo destnîşankirina dema hê nehatî – dema piştî niha – hatiye dîtin. Xuya ye eger weha bêdeng derbas bibe dê cihê xwe bigire. Bêguman dewlemendkirina zimanî bi peydakirin û çêkirina peyvên pêwîst tiştekî baş e. Çi xiş di hindê de jî nîne ko zimanê zindî ew e yê ko digel pêşdeçûna dem û jiyan û teknîkê xwe bi pêş de dibe. Lê diristkirina peyveka nû di zimanî de şehrezahiyeke taybetî pê divêt. Ko mirov bixwaze peyvekê ji bo navkirina tiştekî çêbike divêt mirov berî her tiştî lêkolînan bike û bizanibe ka ji bo wî tiştî yan wê wateya dilxwaz peyvek – di çi zarave û devokeka wî zimanî de be bila bibe – heye yan na. Eger na, bi dîtina min çêtir e ko mirov vebigere bo zimanekê dî ko ji eynî binemala zimanê mirovî ye û sûdê di peyvsaziyê de jê bibîne. Di rewşa kurdiyê de farisî zimanê herî nêzîkî kurdiyê ye.

Û eger ew jî nebe wê çaxê mirov li zimanine din dinêre û wecê ji peyvsaziya wî dibîne û li gor rêdarên zimanê kurdî peyvekê diafirîne.

Lê ez bi guman im ko di karê peydakirina peyva »pêşerojê« de ev pirensîp hatibine ber çav girtin. Xuya ye di nîva dawiyê ji salên heştiyê de û dibe ko ji kurdên kurmancîaxêvên Ewrupayê dest pê kiribe, peyva »pêşerojê« ji bo binavkirina dema piştî niha ya ko hê nehatiye, hatiye bi kar anîn. Eger mirov rê bide ko »pêşeroj« ji bo vê wateyê bête bi kar anîn, wê çaxê mirov mafî dide xwe ko »paşerojê« jî bo dema buhurî (derbasbûyî) bi kar bîne. Ev jî ji »paşerojê« re du wateyên hevdij çêdike. Ji ber ko her ji kevin de »paşeroj« bi mebesta dema piştî niha; yê hê nehatî hatiye bi kar anîn.

Feqê Teyran di malika 223-yê ya »Şêxê Sen'an« de ya ji berhevkirina Rudenko ya ko Memo Yetkînî wergerandiye bo tîpên latînî û »Roja Nû« di 1986-ê de li Stokholmê weşandiye, dibêje:

Dê aşiqan meylek hebî

Guhdarê mehbûba xwe bî
Qet hayî ji paşrojê nebî
Li intîzara wesletê

Eve, ji bilî ko di soraniyê de »paşeroj« peyveke cihgirtî ye û mana wê ji her kesekî soranîaxêv û kurmancên Behdînan, Botan û Hekariyan re xuya ye û mebest jê dema piştî niha ye.

Di ferhenga Xal de ya ko sala 1960-ê hatiye weşandin û yek e ji ferhengên kurdî-kurdî yên pir baş, wisa hatiye nivîsandin:

Paşeroj: rojanî lemewdiwat
Pêş: berdem, katî raburdû

Hejar, di ferhenga xwe »Henbane Borîne« de, eynî wateyê dideyê:

Paşeroj: Lewdiwa, ayinde, rojanî diwayî
Pêşo: leberêda, ber le.

Qenatê Kurdo di pirtûka xwe ya gramerê de wextî wisa dabeş dike:

Wextê bihirî, berê
Wextê niha
Wextê wê bê (paşwext)

Di »Hawar«, »Roja Nû« û »Ronahiya« bedirxaniyan de dema piştî niha bi zelalî nehatiye bi nav kirin. Carna jî herweko di hejmara 2-yê ya Ronahiya gulana 1942-ê di rûpela 18-ê de »ayend« li şûna »paşerojê« bi kar anîne.

Lê Kamuran Bedirxanî di rûpela 39-ê de, di pirtûka xwe »Turkçe izahli Kürtçe Gramer« de »dema paşî« bo »paşerojê« bi kar aniye.

Herwiha Celadet Alî Bedir-Xanî jî di ferhenga xwe ya kurdî–fransî de, ko hêj çap nebûye, bêjeyên »paşroj« û »paşrojî« bi kar anîne û bêjeya »pêşeroj« di ferhenga wî de nîne.

Ji van nimûneyan jî fêm dibe ko têkiliya »paşerojê« bi dema bêt ve heye. »pécule« bi zimanê fransî dibe »pereyên ko mirov ji bo rojên piştî îro yanî paşerojê kom dike«. Û »paş rojî kirin« jî dibe »kom kirin yan jî parastina tiştekê bo rojên piştî îro, yanî ekonomîk bûn«.

Bi dîtina min »paşeroj« û »pêşeroj« li gor du rêdaran hatine afirandin:

1. Li gor dabeşkirina wextî (zeman) bi xwe:

Dema pêşiya niha > Dema niha > Dema piştî niha
Roja pêşiya roja îro > Roja îro > Roja piştî roja îro

Eger em ji ya li jor peyvan dirist bikin wê encam ev be:

Dema borî = pêşeroj > Niha = îro > Dema bê = paşeroj

Di zimanên hindo-ewropî de sê demên bingehî hene; ango dema bê, dema niha û dema borî. Sebebê vê ew e ko em zemanî weke xeteka rast fêm dikin. Dema niha niqteyek e li ser vê xetê, paşeroj dema li piştî niqteyê ye û dema borî dema li pêşiya niqteyê ye. Demên gramera me bersiva vê dabeşkirina polên zemanî ne.

Ev grafîk gelekê xweş diyar dike ka »paşeroj« çi dem e.

2. Li gor peywendiya wextî bi tişt, cih û kesan re:

> Rojên ko mirovî li paş xwe hiştine (rojên ko derbasbûne)

> Rojên mirovî yên niha
> Rojên ko li pêşiya mirovî ne (yên ko dê bihên)

Ji xwe bi gotin jî em dibêjin:

Ez nikarim niha biryarê bistînim, dê niha hizra xwe kim û dê »paşê« biryarê bidim. Niha gera min e û »paşê« gera te ye. Berê ez û »paşê« tu. Yek dipirse dibêje: şevaheng çawa ye, yê din bersivê dide û dibêje: pêşiyê baş bû û niha jî xerab nîne lê em dê bizanin ka »paşê« çawa be.

Bêguman ew »paşeroja« ko li destpêkê cihê xwe di zimanê kurdî de girtiye li ser bingehê dabeşkirina demê hatiye ava kirin. Lê, em bibêjin ev jî çewt e, divê em bizanin ko vê cihê xwe girtiye û pêwîst nake em yeke weha peyda bikin ko wê ji binyat bi çewt bide nasîn. Mirov di rewşeke weha de dikare xebatê ji bo sazkirina hevwateyan bike lê ne dijwateyan ji eynî peyvê re.

Min ev nimûne li vir bi nav kir ji bona ko em ji evro pê ve bo dema piştî niha hem peyva »paşerojê« wekî berê bi kar bînin û hem jî dev ji bikaranîna »pêşerojê« di cihê wê de berdin. Û hem jî bona ko ew kesên destan di zimanî de wer didin di van pirsan de pir li ser xwe bin û bi awayekî şehreza qelemên xwe di nava karên ji vî rengî de bajon.

                

        SIDQIYÊ HIRORÎ

ROJNAMEYA KURDISTAN

No1, 1898

Rojnameya Kurdistan, No1, 1898, Qahîre

Sed hezar şukir û hemd ji xudê tealî re em misilman xelq kirin. Û zanîna îlm û meirifetê re hiş û zeka da me. Derheqa elimandina ilim û meirîfetê re gelek ayetên celîle û ehadîsê şerîfe henin, dinyayê de çiqas misilman hebin, gund û bajarên hemiya de mekteb û medrese û cerîde henin. Dinyayê de çi dibe çi nabe cerîde dinivîsin. Heyfa min têt ji kurda re, kurd ji gelek qewma zêdetir xweyî hiş û zika ne, camêrin, dînên xwe de rast û qewîne, xurtin û dîsa, weke qewmên dî nexwendane, ne dewlemendin. Dinyayê de çi dibe cîranê wan musquf çaveye, wî çi bike nizanin. Luma rêya xudê dee min ew cerîde yaha nivîsî bi izna xudê teala paş niho her pazde roja de carekê ezê cerîdekê binivîsim. Navê wê min kiriye (Kurdistan) wê cerîdeyê de ezê behsa qenciya ilim û meirîfeta bikem. Li kuderê mirov dielime, li kuderê medrese û mektebên qenc hene ezê nîşa kurda bikem, li kuderê çi şer dibe, dewletên mezin çi dikin, çava şer dikin, ticaret çawa dibe, ezê hemiya hikat bikim. Heta niho kesê cerîdekî hulê ne nivîsiye. Ew cerîdeya min a ewiliye luma wê gelek kêmayî hebîtin. Hemî tişt wekî nû çêdibin kêmin paşî, hinekî diçe dikeve rê de, ewe êdî ezê dest meqsedê bikim. (We minellahê tufîq).

Hezretê pêxember eliyhel selewat û elselam gotiye: (El ulemaê weresetel enbiya), anku ulema warisên enbiyane ji terefê xudê de meimurin weiz û nisîhetê biden xelkê, riya qenc nîşa wan biken, luma gelî ulmayên kurda, çawa ewin weiz û nesîheta nimêjê didin welê divê ewên mîr û axa û kaurmancin dinasin wan teşwîqa zanîna ilim û meirifetê biken. Riya qenc nîşa wan biken, heke evên wê neken gunehê hemiya stuyê we ye.

Dîsa hezretê pêxember eleyh elselam gotiye: '' El ilim ilman ilim elebdan we ilim el edyan'' anku, ilim du du ne, yek jî bidnaye, yek jî ilim, dîn û îmanêye, ilim bedena hekîmiyê ye. Gelî mîr û axanao heya niho kî ji we guh daye wî emrê pêxember? Kî ji we zaroyên xwe, birayên xwe, mirovên xwe rê kirine dane xwendin? Kî ji we gundê xwe da, bajêrê xwe da mekteb, medresek daye çêkirin? Gelî elmano ûn çire wan hedîsa ji mîr û axa re naxûnin? ûn çira cerîdeyên erebî naxwînin, da ûn bizanin dinyayê de çi dibe.

Dîsa hezretê pêxember eleyhe el selam gotiye: ''Elkasib hebîb ellah'' anku mirovê kesb û karê bike xudê teala hej wan dike. Ew mirovê nexwenda be nizane cerîdeya bixwîne, ew mirovê cerîdeya nexûne nizane li kuderê ticaret qenc dibe. Cerîdeyên niho tên nivîsandin behsa hemî tişta diken , mirovên wan bixûntin wê bizanibe malê destê wî de li kuderê pera dike.

Wan salên hade İstanbulê mektebek hatiye çêkirin, navê wê mektebê mekteba Eşîraye, xeyirî zaroyên eşîra zaroyên kesê qebûl naken, ji Bexda û Şamê, ji Yemenê, Şimir û Enzê hemî zaroyên xwe rêdikin İstanbûlê wê mekteba eşîra de dixwînin. Her sal du heyva diçin malên xwe paşî dîsa tên şeş, heft sala de alimên qenc ji wan derdikevin. Paşî dên diçin gund û bajêrên xwe dewlet her heyva pere dide wan dibin meimûr, hêdî hêdî dibin muteserif, dibin walî. Gelî mîr û axano gunehê zaroyên we stûyê we be, ûn jî zaroyên xwe rêkin bidin xwendin, dewlemendên we bila gunda de mekteba çêkin, riya xudê de xêra bikin.

Dîsa hezretê nebî eleyhe elselam gotiye: '' Elherb xidet'' gelî mîr û axa û kurmancino, dinya zane kurd camêrin li wî zemanê ha de şer bi camêriyê tinê nabitin, top û tifengên we ecêb derketine, hevqa dûr diçin, cîhê mirov dengê wan nebihîsit gule di berikên wan diçin mirova dikujin.

Rojnamevaniya kurdî

Rojnamevanî, anku hebûna rojname û kovaran.

Destpêkirna rojnamevaniya kurdî vedigerit bo berî 116 salan berî nuke, dema ku bo yekemîn car rojnameyeka kurdî derçûyî, ew jî bi navê KURDISTAN, li roja 22 Nîsana 1898. Li vê rojê her sal kurd li hemû cihan ahengên pîrozkirna bîrewriya rojnamevaniya kurdî saz dikin. Rojnameya Kurdistan li despêka xwe li bajêrê Qahire, paytextê Misirê derdiket. Xudanê wê jî Miqdad Medhet Bedirxan Paşa bû. 

                       

                                    Hindek nimome ji rojname û kovarên ku li Kurdistanê derdikevin.

Rojnameya Kurdistan, rojnameyeka bi zimanê kurdî bû û bi tîpên erebî derdiket û her car du hezar dane ji her hejmarekê bê beramber bo xelkê Kurdistanê di hatin hinartin.

Piştî ku Osmaniyan givaştin li ser Misrê kirîn, Bedirxaniyan rojnameya “Kurdistan” derbasî Ewropayê kirin, li bajêrên Cenêva, London û hindek cihên dî derxistin. Piştî Medhet Bedirxan Paşayî, birayê wî Evdirehman Bedirxan barê derxistina rojnameyê hilda ser milên xwe. Di çar salan da, di rewşeka dijwar da 31 hejmarên rojnameyê derketin.

Îro bi hezaran rojname, kovar û pirtûk li hemû deverên cîhanê bi zimanê kurdî derdikevin, bi taybet piştî ku parçeyek  ji Kurdistanê azad bûy, rojnamevaniya kurdî jî pêtir azadiya xwe dît.

¨     Van peyvan bike di cihên vala da.

	rojname                     yekemîn    sal             Qahire      Xudan ziman       Osmaniyan                Bedirxaniyan            derxistin hilda                          hezaran                      azad

 

Rojnamevanî yan rojnamegerî, anku hebûna _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ û kovaran.

Destpêkirna rojnamevaniya kurdî vedigerit bo berî 107 salan dema ku bo

 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _  car rojnameyaka kurdî derçûy, ew jî bi navê KURDISTAN, li roja 22 Nîsana 1898. Li vê rojê her _ _ _ _ _ _ _ _ _ _  kurd li hemû cihan bi girêdana semînar û helbest û vekolînan, bîrewriya rojnamevaniya kurdî saz dikin. Rojnameya Kurdistan li destpêka xwe li bajêrê _ _ _ _ _ _ _ _ _ _, paytextê Misirê derdiket. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ê wê jî Miqdad Medhet Bedirxan Paşa bû. 

Rojnameya Kurdistan, rojnameyeka bi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ê kurdî bû û bi tîpên erebî derdiket û her car du hezar dane ji her hejmarekê bê beramber bo xelkê Kurdistanê di hatin hinartin.

Piştî ku _ _ _ _ _ _ _ _ _ _  givaştin li ser Misrê kirîn, _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ rojnameya “Kurdistan” derbasî Ewropayê kirin, li bajêrên Cenêva, London û hindek cihên dî _ _ _ _ _ _ _ _ _ _. Piştî Medhet Bedirxan Paşay, birayê wî Evdirehman Bedirxan barê derxistina rojnameyê _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ser milên xwe. Di çar salan da, di rewşeka dijwar da 31 hejmarên rojnameyê derketin.

Îro bi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _  rojname, kovar û pirtûk li hemû deverên cîhanê bi zimanê kurdî derdikevin, bi taybet piştî ku parçeyek  ji Kurdistanê _ _ _ _ _ _ _ bûy, rojnamevaniya kurdî jî pêtir azadiya xwe dît.

¨     Van peyvan biguhore bi wan yên ku xîçek li bin.

	virêkir      2000    dizivrît     heyva çar     şar    herf      beş  belaş

 

1.     Rojnameya kurdistan li bajêrê Qahire dirdiket.  _ _ _ _ _ _ _ _ _

2.     Îro parçek ji welatê me azade.  _ _ _ _ _ _ _ _ _

3.     Rojnameya kurdistan bi tîpên ererbî di hat nivêsîn.  _ _ _ _ _ _ _ _ _

4.     Hejmara yekê ji rojnameya Kurdistan li 22 Nîsanê 1898ê derket. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

5.     Destpêkirna rojnamevaniya kurdî vedigerit bo berî 107 salan. _ _ _ _ _ _ _

6.     Rojnameya kurdistan her car du hizar dane bê pare bo xelkê Kurdistanê di hate hinartin. _ _ _ _ _ _ _ _ _    _ _ _ _ _ _ _ _ _    _ _ _ _ _ _ _ _ _.

CÎNAV YAN PRONAV

¨     Navdêrên binîxîçkirî bi wan cînavên ku lê tên biguhore.

	grûb 1 (xweser)	grûb 2 (tewandî)
	ez tu ew em hûn ew	min te wî/wê me we wan
Hogir diçit bajêrî Azadî şekirk xwar. Narîn çû Silêmaniyê. Nêrgiz ji bêrê têt. Dilşad li kîve ye? Aram û Befrînê gundor xwar. Dilgeş paysiklê di hajot. Kurd ji welatê xwe dikin. Zelalê bo min û Perwînê got,			Dijmin çi ji me dixwazit? Dilberê trumbêl hajot. Rêzan û Karzan diçin dersa Kurdiyê Şîlanê lîstokek da min. Alanî  lîstokek da min. Serdar, Simko û Şewbo çûn mal. Aram û Viyan diçin dibistanê. Kurmanciya Alanî pir baş e. Mamê min hat mala me.

·       Van peyvan Şirove bike.

Rojname                     _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Kovar                         _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Rojamevanî                _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Semînar                      _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Helbest                       _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Vekolîn                      _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Bîrewrî                       _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Rewş                          _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Pirtûk                         _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _                  Dever                         _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

 

Hussein Hirori